ဝိဋဋူဘဝတ္ထုဂါထာ
၄-ပုပ္ဖဝဂ်
၃-ဝိဋဋူဘဝတ္ထုအဋ္ဌကထာဂါထာ
ကထံ နု ဘဂဝါ ကေသီ, ကပ္ပဿ ရမတိ အဿမေ။
သဗ္ဗကာမသမိဒ္ဓိနံ၊ အလုံးစုံသော ကာမတို့၏ ပြည့်စုံခြင်း ရှိသော။ မနုဿိန္ဒံ၊ လူတို့၏ အစိုးရဖြစ်သော ဗာရာဏသီမင်းကို။ ဇဟိတွာန၊ စွန့်ခွာ၍။ ကထံ၊ အဘယ်အကြောင်းကြောင့်။ ဘဂဝါ၊ လေးစားအပ်သော။ ကေသီ၊ ကေသဝရသေ့သည်။ (တစ်နည်း) ဘဂဝါ ကေသီ၊ အရှင်ကေသဝရသေ့သည်။ ကပ္ပဿ၊ ကပ္ပရသေ့ ၏။ အဿမေ၊ သင်္ခမ်းကျောင်း၌။ ရမတိ နု၊ မွေ့လျော်ဘိသနည်း? (ဋ္ဌ-၈၉)
သဗ္ဗကာမသမိဒ္ဓိနံ။ ။ “ကာမီယတေတိ ကာမော(ဝတ္ထုကာမ)၊ ကာမေတီတိ ကာမော၊ (ကိလေသကာမ)၊ ကာမော စ ကာမော စ ကာမာ၊ သဗ္ဗေ+ကာမာ သဗ္ဗကာမာ၊ သမိဇ္ဈနံ သမိဒ္ဓိ၊သဗ္ဗကာမာနံ+သမိဒ္ဓိ သဗ္ဗ- ကာမသမိဒ္ဓိ၊ သဗ္ဗကာမသမိဒ္ဓိ+အဿ အတ္ထီတိ သဗ္ဗကာမသမိဒ္ဓီ”ဟု ပြု။ [သဗ္ဗကာမသမိဒ္ဓိနန္တိ သဗ္ဗေသမ္ပိ ဝတ္ထုကာမကိလေသကာမာနံ သမိဒ္ဓိ- ယာ သမန္နာဂတာနံ၊-ဇာ ၊ဋ္ဌ၊၆၊၃၃၀။]
ဘဂဝါ။ ။ ဤပုဒ်သည် ဤနေရာ၌ ဘာရိယတ္ထဝါစီရုဠှီအနိပ္ဖန္နပါဋိ ပဒိကပုဒ်ဖြစ်သောကြောင့် ဝိဂြိုဟ်ပြုဖွယ်မလိုပါ။ [ဘဂဝါတိ ဂါရဝါ- ဓိဝစနံ(မဟာနိ-၁၆၂)။ ဘဂဝါတိ ဂရု၊ ဂရုံ ဟိ လောကေ ဘဂဝါတိ ဝဒန္တိ(ဒီ၊ဋ္ဌ၊၁၊၃၄)။ ဘဂဝါတိ ဒေဝမနုဿေဟိ ပူဇိတော ပူဇနေယျော၊ ဘဂဝါသဒ္ဒေါ ပူဇနတ္ထေ၊-ဓမ္မဋီ။]
သုဘာသိတာနိ ကပ္ပဿ, နာရဒ ရမယန္တိ မံ။
နာရဒ၊ နာရဒအမတ်! (ကပ္ပဿ၊ ၏။ အဿမေ၊ ၌။) သာဒူနိ၊ သာယာဖွယ်ကောင်းကုန်သော။ (ယာနိ) ရမဏီယာနိအကြင်မွေ့လျော်ဖွယ်တို့သည်။ ဝါ၊ စိတ်ကိုမေ့လျော်စေတတ်ွ သော အရာတို့သည်။ သန္တိ၊ ရှိကုန်၏။ (တာနိ) ရမဏီယာနိ၊ ထို မွေ့လျော်ဖွယ်တို့သည်လည်းကောင်း။ မနောရမာ၊ စိတ်ကို မွေ့ လျော်စေတတ်ကုန်သော။ ဝါ၊ စိတ်၏မွေ့လျော်ရာဖြစ်ကုန်သော။ (ယေ) ဝက္ခာ၊ အကြင်သစ်ပင်တို့သည်။ သန္တိ၊ ရှိပါကုန်၏။ (တေ) ဝက္ခာ၊ ထိုသစ်ပင်တို့သည်လည်းကောင်း။ ကပ္ပဿ၊ ကပ္ပသည်။ (တာနိ) သုဘာသိတာနိ၊ ထိုကောင်းစွာ ပြောဆိုအပ်သောစကား တို့သည်လည်းကောင်း။ မံ၊ ငါ့ကို။ ရမယန္တိ၊ မွေ့လျော်စေကုန်၏။ (ဋ္ဌ-၉၀)
သာဒူနိ ရမဏီယာနိ။ ။ ဝက္ခာနှင့် လိင်မတူသဖြင့် ရမယန္တိ၏ ကတ္တားယူ၍ ပေးခဲ့သည်၊ နီဓာနိ၊၁၊၆၉၌ကား ဝက္ခာ၏ ဝိသေသနယူ၍ “သာဒူနိ-ကုန်သော၊ ရမဏီယာနိ-ကုန်သော၊ မနောရမာ-ကုန်သော၊ ယေ ဝက္ခာ-သည်၊ သန္တိ”ဟု ပေး၏၊ ထိုသို့ပေးလျှင် သာဒူနိ ရမဏီယာနိကို လိင်္ဂဝိပလ္လာသ, သို့မဟုတ် ဝိသေသျနှင့် လိင်မတူဘဲ ထားသည်ဟု ကြံ။ [ဝိသေသန, ဝိသေသျ, ပဒနှစ်ပါး, လိင်ဝုစ်ပြားလည်း, ဝိဘတ်ကားမူ, တူမြဲဟူ၏။ “ဂုဏော ပမာဏ”န္တျတ္ထေ ဝိဘတ္တိယေဝ ဝတ္တတိ၊ န လိင်္ဂသင်္ချာ၊-ဘေဒဋီ၊၁၉၄။]
ဓမ္မယော။ ။ ထို၌ သုဘာသိတာနိ၏ ဝိသေသနယူ၍ “သာဒူနိကုန်သော၊ ရမဏီယာနိ-ကုန်သော၊ ယာနိ သုဘာသိတာနိ-တို့သည်၊ သန္တိ”ဟု ပေး၏၊ အစပ်ဝေးလွန်းသည်ဟု ထင်၏။ [သာဒီယန္တိ အဿာ- ဒီယန္တီတိ သာဒူနိ(မောဂ်-၇၊၁)၊ ရမိတဗ္ဗာနိ အလ္လီယိတဗ္ဗာနိတိ ရမဏီ ယာနိ(အပ-ဋ္ဌ.၂, ၂၀၁)၊ စိတ္တံ ရမေန္တီတိ ရမဏီယာနိ(ဥဒါန၊ဋ္ဌ၊၁၉၆၊ အံ၊ဋီ၊၃၊၂၆၇)။]
မနောရမာ။ ။ မနော ရမေန္တိ ထောမေန္တိ တောသေန္တိ ပဟာသေန္တီတိ မနောရမာ(စူဠနိ-၂၆၂)၊ မနော ဧတေသု ရမတီတိ မနောရမာ(မ၊ဋ္ဌ၊၄, ၁၈၆)။
ဝက္ခာ။ ။ အတော အာဝရတိ (အာဝုဏောတီ)တိ ဝက္ခာ၊ [ဝက္ခ+အ၊- ကပ္ပဒ္ဒုမ၊] ရုက္ခ ဝက္ခ အာဝရဏေ(နီတိဓာတု-၂၃)၊ ဝက္ခာတိ ရုက္ခာ (ဇာ ၊ဋ္ဌ၊၃၊၁၃၂)
ကထံ သာမာကနီဝါရံ, အလောဏံ ဆာဒယန္တိ တံ။
(ယော တွံ၊ အကြင်သင်သည်။ ရာဇကုလေ၊ မင်းနန်းတော် ၌။) သုစိံ၊ စင်ကြယ်သော။ မံသူပသေစနံ၊ အသားဖြင့် သွန်း လောင်းထည့်ခတ်အပ်သော။ ဝါ၊ အသားဖြင့် ရောပြွမ်းအပ်သော။ သာလီနံ၊ သလေးစပါးတို့၏။ ဩဒနံ၊ ဆွမ်းကို။ (တစ်နည်း) သာလီနံ ဩဒနံ၊ သလေးဆွမ်းကို။ ဘုဉ္ဇေ (ဘုဉ္ဇသိ)၊ ဘုဉ်းပေးရ ၏။ ကထံ၊ အဘယ်သို့လျှင်။ အလောဏံ၊ ဆားမရှိသော။ ဝါ၊ ဆား မပါသော။ တံ သာမာကနီဝါရံ၊ ထိုဂျုံဆန်, ကျိတ်ဆန်ဖြင့် ပြုအပ် သော ယာဂုသည်။ (တဿ တေ၊ ထိုသင်အား။) ဆာဒယတိ၊ လိုလားနှစ်သက်ဘိသနည်း? ဝါ၊ မြိန်မြိန်ရှက်ရှက်ရှိဘိသနည်း? (ဋ္ဌ-၉၁)
ဘုဉ္ဇေ။ ။ ဘုဇ+အ+သိ၊ ဧယျေယျာသေယျန္နံ ဋေ(မောဂ် -၆, ၇၅) သုတ်၌ “ဋေ”ဟူ သော သုတ္တဝိဘာဂဖြင့် (ကွစိဓာတုဖြင့်) သိကို ဧပြု။ [ဘုဉ္ဇေတိ ဘုဉ္ဇသိ၊ ဇာ ၊ဋ္ဌ၊၃၊၁၃၃။]
သာမာကနီဝါရံ။ ။ သာမံ (သာမဝဏ္ဏံ)+အကတီတိ သာမာကော (ကပ္ပဒ္ဒုမ)၊ သာမော ဣဝ သာမာကော(ထောမ)၊ သာမာကော စ+နီ- ဝါရော စ သာမာကနီဝါရံ၊ သာမာကနီဝါရေန+ကတာ သာမာကနီဝါရံ၊ [ကတကိုချေ၊ (တစ်နည်း) ကတတဒ္ဓိတ်၊] “သာမာကော နာမ ဂေါဓုမော (သီဋီသစ်၊၂၊၃၅၆)”ဟုဖွင့်ရာ ဂေါဓုမောကို “နက်ကောက်”ဟု ရှေးက ဘာသာပြန်ကြ၏၊ “ဂျုံ”ဟု ဘာသာပြန်မှ အမှန်ဟု ဓာန်နိသစ်ဆို၏၊ နီဝါရ (ကျိတ်ဆန်)ဟူသည် တော၌အလေ့ကျပေါက်သော စပါးတစ်မျိုးတည်း။
ဆာဒယန္တိ။ ။ ဆဒီဓာတ်, ဣစ္ဆာအနက်, စုရာဒိဏယပစ္စည်း, တိဝိဘတ်ဖြင့် “ဆာဒယတိ” ဟု ဆိုလိုလျက် နိဂ္ဂဟိတ်လာ, ဝဂ္ဂန္တန်ပြု။ [ဆာဒယန္တီတိ ဆာဒယတိ၊ ပီဏေတိ တောသေတိ၊ ဂါထာဗန္ဓသုခတ္ထံ အနုနာသိကော ကတော၊-ဇာ ၊ဋ္ဌ၊၃၊၁၃၃၊ ဓမ္မယော-၃၆။]
သုဒ္ဓရုပ်။ ။ “ကထံ တေ ဧတံ ရုစ္စတိ(ဇာ ၊ဋ္ဌ၊၃၊၁၃၃)”ဟူသော အဖွင့်၌ ရုစ္စတိကို ဆာဒယတိ၏ ဓာတ်နက်ဖွင့်ဟု ယူ၍ ဆာဒယတိကို ကတ္တုရုပ်ဟု မောဂ်ပံ, နီတိဓာတု, ဓာတွတ္ထတို့၌ ဆို၏၊ ထိုအတိုင်း ပေး ခဲ့သည်၊ “ကထံ တေ ဧတံ ရုစ္စတိ”အဖွင့်၌ တေဖြင့် တံကို ဖွင့်သည်ဟု ယူ လျှင် တံ၌ သမ္ပဒါန်အနက်ဟော ဒုတိယာဟု ယူ၍ “သာမာကနီဝါရံသည်၊ (တံ) တံ-ထိုသင့်အား၊ ဆာဒယတိ-နည်း”ဟု ပေး။
ဆက်ဥုးအံ့-ဤသို့ သုဒ္ဓကတ္တုရုပ်ယူလျှင် ဆာဒယတိ၏ ကတ္တား သည် သာမာကနီဝါရံတည်း၊ သာမာကနီဝါရံ၌ လိုလားနှစ်သက်တတ် သော ကတ္တုသတ္တိမရှိ၊ ဆာဒယတိအရ လိုလားနှစ်သက်တတ်သူကတ္တား သည် ကေသဝရသေ့တည်း၊ ကေသဝရသေ့၏ လိုလားနှစ်သက်တတ် သော ကတ္တုသတ္တိကို သာမာကနီဝါရံ၌ တင်စားခြင်း, ကတ္တားလွှဲထားခြင်း ဖြစ်သည်၊ ဤသို့ကတ္တားလွှဲထားခြင်းကို “အညကတ္တုက”ဟု ဆိုရသည်။ (မောဂ်- မောဂ်ပံ- မောဂ်နိ၊၁၊၂၊၂၅၊ နီတိဓာတု-၃၁၅၊ ဓာတွတ္ထ)
ကာရိတ်ရုပ်။ ။ “ပီဏေတိ တောသေတိ”ဟူသော အဖွင့်ကို ကြည့် ၍ ကာရိတ်ရုပ်ဟု ဆိုကြသေး၏၊ ကာရိတ်ရုပ်ယူလျှင် စုရာဒိဓာတ်နောင် ဏာပေ, ဏာပယပစ္စည်း၂မျိုးသာ သက်နိုင်သောကြောင့် ကာရိတ်ဏာပေ ပစ္စည်းအကျေကြံ၊ “သာမာကနီဝါရံ-သည်၊ (တံ) တံ-ထိုသင့်ကို၊ ဆာဒ- ယတိ- နှစ်သက်စေဘိသနည်း”ဟု ပေး။
မောဂ်- မောဂ်ပံ- မောဂ်နိ၊၁၊၂၊၂၅။ ။ ထို၌ သမ္ဗန်ယူ၍ “သာမာကနီဝါရံ-သည်၊ တေ-သင်၏ (စိတ်၌)၊ ဆာဒယတိ-နည်း၊ ဝါ-လို လားနှစ်သက်ခြင်းကို ဖြစ်စေဘိသနည်း”ဟု ပေးစေ၏။
ဝိဿတ္ထော ယတ္ထ ဘုဉ္ဇေယျ, ဝိဿာသပရမာ ရသာ။
ယတ္ထ၊ အကြင်အရပ်၌။ သာဒုံ ဝါ၊ ကောင်းသော စားဖွယ်ကို လည်းကောင်း။ ယဒိ၊ သို့မဟုတ်။ အသာဒုံ ဝါ၊ မကောင်းသော စားဖွယ်ကိုလည်းကောင်း။ အပ္ပံ ဝါ၊ အနည်းငယ်သော စားဖွယ်ကိုလည်းကောင်း။ ယဒိ၊ သို့မဟုတ်။ ဗဟုံ ဝါ၊ များစွာသော စားဖွယ် ကိုလည်းကောင်း။ ဝိဿတ္ထော၊ အကျွမ်းဝင်သည်။ (ဟုတွာ၊ ၍။) ဘုဉ္ဇေယျ၊ စားရာ၏။ (တတ္ထ၊ ထိုအရပ်၌။) ဘုတ္တံ၊ စားအပ်သမျှ, အာဟာရသည်။ သာဒုမေဝ၊ ကောင်းသည်သာတည်း။ (ကသ္မာ၊ နည်း? ယသ္မာ၊ အကြင်ကြောင့်။) ရသာ၊ အရသာတို့သည်။ ဝိဿာသပရမာ၊ အကျွမ်းဝင်ခြင်းသာ အကောင်းမြတ်ဆုံးရှိကုန်၏ (တသ္မာ၊ ထို့ကြောင့်တည်း။) (ဋ္ဌ-၉၂)
ဝိဋဋူဘဝတ္ထုပါဠိဂါထာ
သုတ္တံ ဂါမံ မဟောဃောဝ, မစ္စု အာဒါယ ဂစ္ဆတိ။
ပုပ္ဖာနိ၊ ပန်းခြံ၌စုံ, ပန်းချုံဆင့်ဆင့်, ပွင့်၍နေသောပန်းတို့ကို။ (ပစိနာတိ ဣဝ၊ တစ်ချုံမကောင်း, တစ်ချုံပြောင်းဖို့, ငဲ့စောင်း ရည်စူး, ဆွတ်ခူးနေသကဲ့သို့။ ဧဝံ၊ တူ။) ပုပ္ဖာနိ၊ ၅ဖြာအာရုံ, ကာမ ဂုဏ်ပန်းတို့ကို။ ပစိနန္တံ ဧဝ၊ အာရုံအပေါင်း, လိုရာပြောင်း၍, ငဲ့စောင်းရည်စူး, ဆွတ်ခူးစဉ်သာလျှင်ဖြစ်သော။ ဗျာသတ္တမနသံ၊ ရလတ္တံ့ ရပြီး, သီးသီးအာရုံ, ကာမဂုဏ်၌, ဖုံဖုံမက်မော, ငြိကပ် သောစိတ်ရှိသော။ နရံ၊ ပုထုဇဉ်ဟု, မြော်မြင်ညံ့စွာ, သတ္တဝါကို။ သုတ္တံ ဂါမံ၊ မေ့မေ့လျော့လျော့, ပေါ့ပေါ့ဆဆ, အိပ်မောကျသော တစ်ရွာလုံးကို။ မဟောဃော၊ ကြီးကျယ်နက်စွာ, လှိမ့်၍လာသော ရေအလျဉ်သည်။ အာဒါယ၊ ယူ၍။ ဂစ္ဆတိ ဣဝ၊ သွားသကဲ့သို့။ (ဧဝံ၊ တူ။) မစ္စု၊ ၃၁ဘုံ, အလုံးစုံကို, အကုန်မွှေနင်း, ရှင်သေမင်း သည်။ အာဒါယ၊ ဇီဝိတိန္ဒြေကို ဖြတ်ယူ၍။ ဂစ္ဆတိ၊ သွား၏။ [“ဇိဝိတိန္ဒြိယမဿ ဆိန္ဒိတွာ”ဟု ဖွင့်သဖြင့် အာဒါယ၌ ဒါဓာတ်ကို ဆေဒ (ဖြတ်ခြင်း) အနက်ကြံ။] (ပါ-၄၇)
ဝိဋဋူဘဝတ္ထုဂါထာနိဿယပြီးပြီ။
ဗျာသတ္တမနသံ။ ။ ဝိသေသေန+အာ (ဘုသော)+သဉ္ဇတီ (သဇ္ဇ- တီ)တိ ဗျာသတ္တော (ဗျာသတ္တံ)၊ ဗျာသတ္တော (ဗျာသတ္တံ)+မနော ယဿာတိ ဗျာသတ္တမနသော။ “ဗျာသတ္တမန”ဟု ပကတိပြုပြီးနောက် တဒမိနာဒီနိ (မောဂ်-၁၊၄၇)သုတ်, သ သရေ ဝါဂမောသုတ်၌ ဝါသဒ္ဒါဖြင့် သမာသ် အဆုံး၌ သ-လာလျှင် “ဗျာသတ္တမနသံ”ဟု ဖြစ်သည်။ “ဗျာသတ္တမာနသံ” ဟု ဒီဃဖြင့်ရှိလျှင် “မနော ဧဝ မာနသံ [မန+ဏ၊ မနောဂိုဏ်းဖြစ်၍ သလာ၊] ဗျာသတ္တံ+မာနသံ ယဿာတိ ဗျာသတ္တမာနသော”ဟုပြု။ (နီတိ ပဒ-၁၆၃၊ နိဒီ-၈၁၊ ဝိဗော၊၇၄။)
ရုပ်စဉ်ပုံ။ ။ သမာသ်အဆုံး၌ သ-လာသည့်ရုပ်သည် ပုလ္လိင်တွင် ပဌမာ, ဒုတိယာ ဧကဝုစ် ဗဟုဝုစ်ဝိဘတ်နှင့် တတိယာ, စတုတ္ထီ, ဆဋ္ဌီ, သတ္တမီ ဧကဝုစ်ဝိဘတ်တို့၌လည်းကောင်း, နပုလ္လိင်တွင် ပဌမာ, ဒုတိယာ, တတိယာ, စတုတ္ထီ, ဆဋ္ဌီ, သတ္တမီ ဧကဝုစ်ဝိဘတ်၌လည်းကောင်း, ဣတ္ထိ လိင်တွင် ပဌမာဧကဝုစ်ဝိဘတ်၌လည်းကောင်း ရှိနိုင်၍ ကြွင်းဝိဘတ်များ ၌ လိင်အားလျော်စွာ ပုရိသ, စိတ္တ, ကညာတို့ကဲ့သို့ ရုပ်စဉ်ရာ၏။ (နီတိ ပဒ-၁၆၃-၄)
ဂါမံ။ ။ ဌာနရွာ၏အမည်ကို ဌာနီရွာနေသတ္တဝါ၌တင်စားသော ဌာနူပစာရအားဖြင့် ရွာနေသတ္တဝါအပေါင်းကို “ဂါမံ”ဟု ဆိုသည်။ ဂသန္တိ ဧတ္ထာတိ ဂါမော၊ [ဂသ+မ၊-ဓာန်-ဋီ-၂၂၅။] ဂါယန္တိ ဧတ္ထာတိ ဂါမော၊ [ဂါ+မ၊- မောဂ်-၇၊၁၃၆။] ဂစ္ဆန္တိ ပဝတ္တန္တိ ကာမာ ဧတ္ထာတိ ဂါမော၊ [ဂမု+အဏ်၊- နိဒီ-၅၄၀။] ဂစ္ဆန္တိ တိဋ္ဌန္တိ ဇနာ ဧတ္ထာတိ ဂါမော၊ ဇနာနံ နိဝါသောကာသဘာဝေန ဂမျတေ ဉာယတေတိ ဂါမော၊ တေန တေန ဝတ္ထုနာ အတ္ထိကေဟိ ဂန္တဗ္ဗောတိ ဂါမော၊ ဂါဝေါ+အမန္တိ ကိဏန္တိ ဝိက္ကိဏန္တိ ဇနာ ဧတ္ထာတိ ဂါမော၊ [ဂေါ+အမ+အ၊-ပါတိပဒတ္ထ-၈၃။]